Ля брацкай магілы па вуліцы Кастрычніцкай адбыўся жалобны мітынг. Тут расстраляна 992 ушачаніны яўрэйскай нацыянальнасці. Самаму старэйшаму было 74 гады. Малодшаму – паўгадзіны, ён нарадзіўся ў гета і нават не атрымаў імя. Гэтыя і многія іншыя факты аб зверствах фашыстаў прыгадалі падчас сваіх выступленняў старшыня райвыканкама Сяргей Сяргеевіч Садоўскі і іншыя ўдзельнікі мітынгу. На вялікі жаль, гэта не адзінае месца пахавання ахвяр генацыду на Ушаччыне. Іх сотні па ўсім раёне. Мы павінны памятаць пра гэта і не даць перапісаць гісторыю.
13 мая 1943 года. 35 жыхароў Мурагоў хаваліся ў загадзя выкапанай зямлянцы. Калі вёску акружылі, адшукалі і сховішча. Людзей сагналі на поле, заставілі выкапаць яму, распрануцца дагала. Каго расстралялі, каго закалолі штыкамі, каму перарэзалі нажамі горла. Толькі двум з іх было за семдзясят, астатнія – у самым росквіце сіл, 30-40 гадоў, а 21 – падлеткі і дзеці. Марыйка Савульская не пражыла і пяці месяцаў – год нараджэння і смерці ў дзяўчынкі супадаюць. Сваё зверства карнікі схавалі, пасеяўшы на брацкай магіле авёс.
З Мурагоў уцалела толькі два чалавекі – Марыя Аляксееўна Сыч і дзяўчынка, якая гасціла ў Садках у бабулі. Так значыцца ў дакументах аб злачынствах фашыстаў, а працэсы распачаліся адразу ў пераможным 1945-м, фіксаваліся яны і падчас акупацыі. Падобны шчаслівы выпадак захаваў жыццё Александрыне і Васіліне Дрозд (Азевіч) – адзіным з васьмі дзяцей і наогул сярод жыхароў Тухаціна, што было спалена праз год – 12 мая 1944-га.
У музеі народнай сталы імя У.Е.Лабанка створана экспазіцыя, прысвечаная генацыду беларускага народу на тэрыторыі Ушацкага раёна. Хутка яна папоўніцца рэчамі, адшуканымі падчас раскопак у вёсцы Забораўна.
Крывавым аперацыям, якія не пасуюцца ні з адным воінскім статутам, фашысты прыдумвалі лірычныя назвы “Моросящий дождь”, “Весенний праздник”, “Зимнее волшебство”.
З данясенняў камісара партызанскай брыгады імя Кароткіна А.Эрдмана 17 жніўня 1943 года: “Карнікі ўварваліся ў пасёлак імя Сталіна Ушацкага раёна. Спалілі 6 з 12 дамоў, закатавалі траіх чалавек: старую жанчыну Аўліх Еўдакію, яе дачку Зосю, якой прабілі і адсеклі галаву. Прычым закапаны былі толькі ногі. Яе пяцігадовы сын Міша быў увесь сколаты нажамі, разрэзаны рот, распораты жывот, адсечана частка галавы. (Ад рэдакцыі: верагодна, малога катавалі першым на вачах у матулі, каб яна расказала аб месцы знаходжання партызан, як было ва ўсіх іншых вёсках, якія каты падазравалі ў сувязі з “бандытамі”). Знойдзены акоп шырынёй 15 метраў, дзе закапана 60 мірных жыхароў. Спалены вёскі Лясіны, Шніткаўшчына, Зарубаўшчына, Весніцк, Касары, Ульянаўка, Капцы, Рагозіна”.
З прызнанняў ваеннаслужачага галоўнай палявой камендатуры №392 Мінска Шульце: “Спалілі вёскі Кублічы, Юзафатава, Острава, Стайкі, Ідута, Судзілавічы, Гушчынская Слабодка, Лажаншчына. У Кублічах з 300 дамоў засталося толькі 100 за тое, што забілі 2 паліцэйскіх, прычым 40 чалавек расстралялі на іх магілах”.
Сакавік 1943 года. У вёсцы Усвіца-1 немцы гвалтавалі жанчын у прысутнасці дзяцей. Жыхарам вёскі Сапегі, можна лічыць, “пашчасціла”. Іх карнікі сагналі на могілкі, дзе кожны сам сабе і выкапаў магілу. Хаця такіх “гуманных” пахаванняў было вельмі мала. У Турасполлі вяскоўцаў жывымі кідалі ў калодзежы ці ў лункі на мясцовым возеры. Матуль з немаўляці, падлеткаў. У Жарах пасля катавання палкамі, плецямі 10 кастрычніка 1942 расстралялі 76 чалавек. І няма ніводнага сельсавета, у якім бы не аказалася дзясятку сясцёр Мурагоў.
Ва Ушацкім раёне спалена 194 вёскі. Раней у спісах значылася толькі 94. Удалося аднавіць таксама імёны 54 партызанаў, 169 яўрэяў, расстраляных у студзені 1942 года.
За паўтара года работы са шматлікімі дакументамі, у тым ліку прадстаўленымі Полацкім занальным архівам па запыце пракурора Ушацкага раёна Максіма Падворнага, супрацоўнік музея Святлана Турло падрыхтавала таксама зборнік “Спаленыя вёскі Ушацкага раёна 1942-1944”, экзэмпляр якога знаходзіцца ў раённай бібліятэцы.
З паказанняў ваеннаслужачага 95-й пяхотнай дывізіі Фендляра: “22 красавіка 1944 года 280 пяхотны полк ішоў у наступленне на Ушачы. 30 кіламетраў – 8 дзён. Супраціўленне тады сустракалі нячаста. Як ветэрынар палка, я знаходзіўся ў канцы абозу і па шляху бачыў у агні чатыры вёскі, целы абгарэлых мірных жыхароў, а калі спыняліся ў цэлай вёсцы – жыхароў у ёй не было, калі толькі адзінкавыя старыкі. Гэта была барацьба не толькі супраць партызан, але і мірных жыхароў”.
“Нам не нужны свидетели крови”, – вучыў служачых трэцяй карнай роты Калькоўскі і паказваў, як трэба расстрэльваць. А каб скрыць сляды, дамы падпальваліся. Вёскі бралі ў кола. Калі каму ўдавалася вырвацца з падпаленых дамоў – расстрэльвалі, паралельна забіралі скаціну. Па ходзе руху да наступнай вёскі ўперад – на размініраванне дарогі – пускалі мірных жыхароў.
Спісы ахвяр генацыду і загінуўшых змагароў можна адшукаць на сайтах “Кніга памяці Рэспублікі Беларусь”, “Беларускія вёскі, спаленыя ў гады Вялікай Айчыннай войны”, “Партызаны Беларусі”, “Яд Вашем”.
Падчас 36-дзённай карнай аперацыі ў маі-чэрвені 1944 года і папярэдніх у Германію забралі 2222 чалавекі, загінуў, прапаў без вестак кожны другі ўшачанін. Да гэтага часу не ўдалося назваць імёны ўсіх ахвяр вайны, адрозніваюцца і лічбы ў архіўных дакументах, на абелісках і брацкіх магілах. Работа па пошуку, а таксама ўдакладненні працягваецца. Забытыя імёны вяртаюцца ў электронныя архівы і на помнікі ў тым ліку пасля зваротаў блізкіх. Цікаўцеся абнародаванымі данымі, звярайце іх, дапамагайце навуковым супрацоўнікам адшукаць усіх ахвяр генацыду беларускага народа.
Вольга Караленка.
